Τα Σωφρονιστικά Καταστήματα Αυξημένης Ασφάλειας, μετά την τροποποίηση του Σωφρονιστικού Κώδικα με το Ν 4985/2022 [1].

Κώστας Κοσμάτος, Αναπλ. Καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ

Ι. Οι διακρίσεις των καταστημάτων (άρθρο 19 ΣωφρΚ σε σύγκριση με άρθρο 20 Ν 4985/2022)

Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 19 παρ. 1 ΣωφρΚ τα καταστήματα κράτησης διακρίνονται σε: α) γενικά, β) ειδικά και γ) θεραπευτικά. Με το άρθρο 20 Ν 4985/2022:

α) αντικαθίσταται ο όρος «καταστήματα κράτησης» από τον όρο «Σωφρονιστικά Καταστήματα».

β) στα Ειδικά Σωφρονιστικά Καταστήματα (πέραν των αγροτικών, της Κεντρικής Αποθήκης Υλικού Σωφρονιστικών Καταστημάτων, των καταστημάτων νέων, των κέντρων ημιελεύθερης διαβίωσης καταδίκων) προστίθενται τα Σωφρονιστικά Καταστήματα για Εγκλήματα κατά της Γενετήσιας Ελευθερίας, τα Σωφρονιστικά Καταστήματα Αυξημένης Ασφαλείας, τα Καταστήματα Εργασίας και τα Σωφρονιστικά Καταστήματα Οικονομικών Εγκλημάτων.

ΙΙ. Διάκριση και διαχωρισμός των κρατουμένων

Με το αρ. 12 Ν 4985/2022 τροποποιήθηκε το άρ. 11 ΣωφρΚ «Διάκριση και διαχωρισμός των κρατουμένων» και συγκεκριμένα στην παρ. 6 προσδιορίζονται οι λόγοι κράτησης σε Σωφρονιστικά Καταστήματα Αυξημένης Ασφαλείας.

Η νέα διάταξη αφορά δύο κατηγορίες κρατουμένων. Η πρώτη αναφέρεται στο σύνολο των κρατουμένων, που έχουν τελέσει πειθαρχικά παραπτώματα. Η δεύτερη αναφέρεται σε συγκεκριμένες κατηγορίες κρατουμένων, που έχουν καταδικαστεί για συγκεκριμένα εγκλήματα.

H πρώτη κατηγορία αφορά σε ενηλίκους κρατουμένους που θα πρέπει σωρευτικά: α) να έχουν τελέσει τα πειθαρχικά παραπτώματα της βίαιης απόδρασης περισσότερων κρατουμένων με ενωμένες δυνάμεις, της άσκησης βίας κατά μελών του προσωπικού, της απόδρασης κρατουμένου, της κατοχής και χρήσης αιχμηρών και επικίνδυνων αντικειμένων ως όπλων και β) να κρίνονται από το Συμβούλιο της Φυλακής αιτιολογημένα ως ιδιαίτερα επικίνδυνοι για την τάξη και ασφάλεια στα Σωφρονιστικά Καταστήματα Α, Β ή άλλου τύπου. Τα παραπάνω δεν ισχύουν για τις ειδικές κατηγορίες κρατουμένων, αφού δεν μπορούν να κρατηθούν σε Καταστήματα Αυξημένης Ασφάλειας (βλ. άρθρ. 16 ΣωφρΚ, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 17 Ν 4985/2022).

Περαιτέρω, με το άρ. 21 του Ν 4985/2022 προστίθεται νέο άρθρο 19Α στον ΣωφρΚ με αντικείμενο τις προϋποθέσεις μεταγωγής στα ειδικά καταστήματα. Στο πλαίσιο αυτό, στην παρ. 3 του νέου άρθρου 19 Α προβλέπεται ότι δύναται να κρατούνται ή να μετάγονται σε Σωφρονιστικά Καταστήματα Αυξημένης Ασφαλείας κρατούμενοι στους οποίους έχει επιβληθεί ποινή κάθειρξης για τα αδικήματα των άρθρων 22 και 23 του ν. 4139/2013, 134, 187, 187Α, των περ. γ΄ και δ΄ της παρ. 1 του άρθρου 265, της παρ. 1 του άρθρου 299, 323Α, 324, 380, 385 του Ποινικού Κώδικα.

Τέλος, κατά ρητή αναφορά του νέου νόμου, στην ίδια διάταξη, στα Σωφρονιστικά Καταστήματα Αυξημένης Ασφαλείας «…τα αυξημένα μέτρα ασφαλείας….. τελούν υπό τον έλεγχο του δικαστικού λειτουργού του άρθρου 85 και δεν αποκλείεται να επηρεάζουν επί το αυστηρότερο τον τρόπο διαβίωσης μέσα σε αυτά, μη θιγομένης πάντως της τήρησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά το εθνικό, ενωσιακό και διεθνές δίκαιο, συμπεριλαμβανομένων και των ειδικότερων κατευθύνσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης». 

ΙΙΙ. Παρατηρήσεις επί των παραπάνω τροποποιήσεων

Α. Ως προς το κριτήριο της διαγωγής του κρατουμένου (άρθρο 11 παρ. 6 ΣωφρΚ, άρθρο 12 Ν 4985/2022)

α) Ένα βασικό ερμηνευτικό ζήτημα που γεννά η παραπάνω διατύπωση του νομοθέτη αφορά αρχικά στον χρόνο, δηλαδή αν μπορεί να αφορά και κρατούμενο που είχε υποπέσει σε οποιοδήποτε χρόνο στο παρελθόν σε ένα από τα προσδιορισμένα στη νέα διάταξη πειθαρχικά παραπτώματα. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να είναι αρνητική με βάση τον θεσμό της διαγραφής των πειθαρχικών ποινών (άρθρ. 69 παρ. 4 ΣωφρΚ). Δεν θα ήταν νοητό να τιμωρείται πειθαρχικά (με αλλαγή status κράτησης) ένας κρατούμενος, βάσει μιας πειθαρχικής ποινής που έχει ήδη διαγραφεί και δεν λαμβάνεται υπόψη ακόμη και για τη χορήγηση ευεργετημάτων, όπως η τακτική άδεια ή η υφ’ όρον απόλυση. 

β) Η απόφαση της ΚΕΜ θα πρέπει να λαμβάνεται μετά την τελειωτική κρίση για την τέλεση των συγκεκριμένων πειθαρχικών παραπτωμάτων, δηλαδή είτε μετά την άπρακτη προθεσμία για άσκηση προσφυγής κατά της απόφασης του Πειθαρχικού Συμβουλίου, είτε μετά την έκδοση απόφασης του Δικαστηρίου Εκτέλεσης της Ποινής επί της προσφυγής.

γ) Το αξιολογικό κριτήριο της νέας διάταξης, τοποθετείται στο πεδίο της κρίσης για την «επικινδυνότητα». Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι μολονότι ο όρος «επικινδυνότητα» τείνει να εκλείψει από τη νεότερη ποινική και σωφρονιστική νομοθεσία, «εισβάλλει» εκ νέου στον Σωφρονιστικό Κώδικα. Το πρόβλημα μεγεθύνεται από το γεγονός ότι η προγνωστική κρίση για την ύπαρξη επικινδυνότητας στο πρόσωπο ενός συγκεκριμένου κρατούμενου απόκειται κυριαρχικά στο Συμβούλιο της Φυλακής (άρθρ. 10 παρ. 1 ΣωφρΚ), στο οποίο δεν συμμετέχει ο δικαστικός λειτουργός του Καταστήματος.

Β. Ως προς το κριτήριο του είδους του εγκλήματος του καταδικασθέντος (άρθρο 19 Α παρ. 3 ΣωφρΚ, άρθρο 21 Ν 4985/2022)

α) Το κριτήριο του είδους του εγκλήματος για το οποίο καταδικάστηκε ο κρατούμενος, σε συνδυασμό με την επιβολή ποινής κάθειρξης, σηματοδοτούν μια διακριτή κατηγορία κρατουμένων που μπορεί να οδηγηθούν σε Σωφρονιστικό Κατάστημα Αυξημένης Ασφάλειας. Η επιλογή αυτή είναι θεωρητικά αυθαίρετη και παραβιάζει την αρχή της ισότητας στη μεταχείριση των κρατουμένων. Τούτο συμβαίνει πρώτιστα, καθώς παρέχεται δυνατότητα (χωρίς τυποποίηση στο νόμο συγκεκριμένων τυπικών ή ουσιαστικών προϋποθέσεων) μεταφοράς κρατουμένων σε δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης με μόνη την τέλεση συγκεκριμένων εγκλημάτων, χωρίς να αξιολογείται ούτε το ύψος της ποινής κάθειρξης που επιβλήθηκε, ούτε και η διαγωγή του κρατουμένου στις φυλακές [2].

Με τον τρόπο αυτό εξομοιούται η μεταχείριση ενός καταδίκου που τελεί πολλαπλά σοβαρά πειθαρχικά παραπτώματα (που δεν ανήκουν στις προαναφερθείσες υπό στ. Α κατηγορίες) με έναν κατάδικο που έχει τελέσει ένα σοβαρό κακούργημα, αλλά δεν έχει επιδείξει παραβατική συμπεριφορά εντός της φυλακής, κρίνοντας την επικινδυνότητά του μόνο από το είδος του εγκλήματος που τέλεσε. Αντίστοιχα, είναι δυνατόν να βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση κρατούμενος που του έχει επιβληθεί μεγαλύτερη ποινή για έγκλημα που δεν προβλέπεται μεταφορά σε Κατάστημα Κράτησης Αυξημένης Ασφάλειας: π.χ. ο Α, ο οποίος έχει καταδικαστεί για διακίνηση ναρκωτικών (άρθρο 20 Ν 4139/2013) σε ποινή κάθειρξης 15 ετών, εφόσον δεν εμπίπτει στις περιπτώσεις του άρθρου 11 παρ. 6 ΣωφρΚ δεν θα είναι ποτέ «υποψήφιος» για τη μεταγωγή σε Κατάστημα Ασφαλείας, ενώ ο Β που έχει καταδικαστεί για διακεκριμένη περίπτωση διακίνησης ναρκωτικών σε ποινή κάθειρξης 10 ετών μπορεί να βρεθεί εκ προοιμίου σε Κατάστημα Ασφαλείας. Η ανισότητα στη μεταχείριση των παραπάνω κρατουμένων είναι προφανής.

β) Ως προς το όργανο που διατάσσει την μεταγωγή σε Κατάστημα Ασφαλείας η νέα διάταξη αναφέρει ότι αυτή γίνεται με παραγγελία του Εισαγγελέα ή με απόφαση της Κ.Ε.Μ., ύστερα από πρόταση του Συμβουλίου Φυλακής. Πάντως, σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις η μεταγωγή δύναται να παραγγέλλεται από τον Γενικό Γραμματέα Αντεγκληματικής Πολιτικής, ύστερα από εισήγηση του Συμβουλίου της Φυλακής. 

Είναι εμφανές ότι, στο βαθμό που δεν προσδιορίζονται σαφή κριτήρια, ελλοχεύει βάσιμα ο κίνδυνος για περιπτωσιολογική εφαρμογή της διάταξης, με όμοιες κρίσεις ανόμοιων περιπτώσεων ή με ανόμοιες κρίσεις όμοιων περιπτώσεων, βάσει του διαφοροποιημένου κριτηρίου εκάστου αποφασίζοντος εισαγγελικού λειτουργού. Δεν είναι εξάλλου άγνωστες οι περιπτώσεις όπου ένα συγκεκριμένο έγκλημα με κοινά γνωρίσματα τέλεσης αξιολογείται διαφορετικά τόσο σε επίπεδο εισαγγελικής όσο και δικαστικής εκτίμησης, ιδίως όταν σε αυτό υφίστανται αόριστοι αξιολογικοί νομικοί όροι. Οι λόγοι που μπορούν να συμβάλουν σε μια τέτοια ενδεχόμενη δυσανάλογη και άνιση τελικά μεταχείριση ανάγονται, μεταξύ άλλων, στο ξεχωριστό κριτήριο του καθενός εισαγγελικού λειτουργού αναφορικά με τα είδη των εγκλημάτων και τις κοινωνικές αναπαραστάσεις του και περαιτέρω στις ειδικές παραστάσεις που αποκομίζει από τη γεωγραφική περιοχή που υπηρετεί (ή υπηρετούσε) σχετικά με την εγκληματικότητα και την ποινική αντιμετώπισή της, στην ενδεχόμενη εμπειρία του από εποπτεία σε σωφρονιστικά καταστήματα, ενώ άλλωστε οι ίδιες οι συνθήκες κράτησης μπορεί να είναι διαφορετικές μεταξύ των διαφόρων καταστημάτων κράτησης.

Γ. Ως προς τον αυστηρότερο τρόπο διαβίωσης, λόγω αυξημένων μέτρων ασφαλείας

Ως προς τις συνθήκες κράτησης, όπως προαναφέρθηκε, στα Σωφρονιστικά Καταστήματα Αυξημένης Ασφαλείας λαμβάνονται αυξημένα μέτρα ασφαλείας, χωρίς να αποκλείεται να επηρεάζουν επί το αυστηρότερο τον τρόπο διαβίωσης μέσα σε αυτά. Η διατύπωση αυτή είναι ατελής, καθώς δεν προσδιορίζονται σε ποιο ακριβώς πεδίο μπορεί να αυστηροποιούνται οι συνθήκες κράτησης των κρατουμένων αυτών και αόριστη. Πρόκειται ουσιαστικά για την επαναφορά των Καταστημάτων Τύπου Γ’, τα οποία εισήλθαν με το Ν 4274/2014 [3], ο οποίος καταργήθηκε με το άρθρο 1 του Ν 4322/2015.

IV. Καταληκτικές σκέψεις

Οι παραπάνω τροποποιήσεις του Σωφρονιστικού Κώδικα έρχονται σε μια περίοδο που, όπως διαφαίνεται από την πρόσφατη Έκθεση της Επιτροπής Πρόληψης των Βασανιστηρίων [4], η χώρα μας κινδυνεύει για δεύτερη φορά μετά το 2011 με διεθνή εξευτελισμό μέσω «Δημόσιας Δήλωσης» της Επιτροπής, η οποία έχει ενεργοποιηθεί μέχρι σήμερα [5] για την Τουρκία (1992, 1996), τη Ρωσική Ομοσπονδία (2001, 2003, 2007, 2019), τη Βουλγαρία (2015, 2021) και το Βέλγιο (2017). Μάλιστα, στις καταληκτικές παρατηρήσεις της τελευταίας έκθεσης της Επιτροπής σημειώνεται ότι «… 91. Η τρέχουσα κατάσταση στα καταστήματα κράτησης αποτελεί κακή εικόνα της Ελλάδας και έρχεται σε αντίθεση με τους ευρωπαϊκούς κανόνες και αξίες, όπως απαριθμούνται στους αναθεωρημένους Ευρωπαϊκούς Κανόνες Φυλακών του 2020…».

Δυστυχώς, το νέο νομοθέτημα όχι μόνο δεν αλλάζει την εικόνα που σκιαγραφείται παραπάνω, αλλά μάλλον οδηγεί σε μια δύσκολα αναστρέψιμη κατάσταση.

[1] Βλ. το σύνολο της κοινοβουλευτικής διαδικασίας σε https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetiko...

[2] Βλ. Παρατηρήσεις της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου https://www.hlhr.gr/wp-content/uploads/2022/10/%CE%A3%CE%A7%CE%95%CE%94%...

[3] Βλ. σε Κ. Κοσμάτο, Ξαναγράφοντας τον Σωφρονιστικό Κώδικα: Παρατηρήσεις στις διατάξεις του Ν 4274/2014 «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και άλλες διατάξεις» σχετικά με τα καταστήματα κράτησης «τύπου Γ΄», ΠοινΔικ 2014, σελ. 602 επ.

[4] Βλ. την Έκθεση της 2-9-2022 προς την Ελληνική Κυβέρνηση σε https://rm.coe.int/1680a7ce97.

[5] Βλ. https://www.coe.int/en/web/cpt/public-statements